افزایش سرمایه در شرکت سهامی و لزوم ثبت آن

افزایش سرمایه باید طبق شرایطی که قانون مقرر کرده است صورت گیرد که در مورد هر کدام از آن ها توضیح خواهیم داد.

1. مهلت افزایش سرمایه

افزایش سرمایه باید حداکثر ظرف مهلت پنج سال از تاریخ تصمیم مجمع عمومی صورت گیرد.ثبت شرکت هر گاه مجمع عمومی مدت کمتری مقرر کرده باشد، افزایش سرمایه باید در همان مدت عملی شود (ماده 162 لایحه قانونی 1347) همچنین مهلتی که طی آن سهامداران قدیمی می توانند از حق تقدم خود در پذیره نویسی سهام جدید استفاده کنند نباید از شصت روز کمتر باشد. این مهلت از روزی که برای پذیره نویسی تعیین می گردد شروع می شود (ماده 166 لایحه قانونی 1347) عدم رعایت این مهلت موجب مسئولیت کیفری رئیس و اعضای هیات مدیره و مدیر عامل خاطی است (بند یک ماده 262 لایحه قانونی 1347).

2. پذیره نویسی سهام جدید

سهام جدید را برحسب مورد، ابتدا صاحبان سهام قدیم با استفاده از حق تقدم خود خریداری خواهند کرد و سپس کسانی که حق تقدم سهامداران قدیم را خریداری کرده اند. هرگاه حق تقدم در پذیره نویسی سهام جدید از صاحبان سهام قدیم سلب شده باشد و یا آنان در مهلت مقرر از حق تقدم خود استفاده نکنند، سهام جدید به عموم عرضه خواهد شد (ماده 172 لایحه قانونی 1347).

شرکت های سهامی عام باید قبل از عرضه کردن سهام جدید برای پذیره نویسی عمومی ابتدا طرح اعلامیه پذیره نویسی سهام جدید را به مرجع ثبت شرکت ها تسلیم و رسید دریافت کنند (ماده 173 لایحه قانونی 1347). طرح اعلامیه پذیره نویسی مذکور باید به امضای دارندگان امضای مجاز شرکت رسیده و مشتمل بر نکاتی باشد که در ماده 174 لایحه قانونی 1347 ذکر شده است.

آخرین ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت که به تصویب مجمع عمومی رسیده است باید به ضمیمه طرح اعلامیه شرکت که به تصویب مجمع عمومی رسیده است باید به ضمیمه طرح اعلامیه پذیره نویسی سهام جدید به مرجع ثبت شرکت ها تسلیم گردد و در صورتی که شرکت تا آن موقع ترازنامه و حساب سود و زیان تنظیم نکرده باشد، این نکته باید در طرح اعلامیه پذیره نویسی قید شود (ماده 175 لایحه قانونی 1347).

مرجع ثبت شرکت ها پس از تطبیق مندرجات اعلامیه پذیره نویسی و ضمائم آن با مقررات قانونی اجازه انتشار آن را صادر خواهد کرد (ماده 176 لایحه قانونی 1347).

اعلامیه پذیره نویسی سهام جدید باید علاوه بر روزنامه کثیرالانتشاری که آگهی های شرکت در آن نشر می شود اقلاً در دو روزنامه کثیرالانتشار دیگر آگهی شود و نیز در بانکی که تعهد سهام در نزد آن به عمل می آید در معرض دید علاقه مندان قرار داده شود. در اعلامیه پذیره نویسی باید قید شود که آخرین ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت که به تصویب مجمع عمومی رسیده است، در نزد مرجع ثبت شرکت ها و در مرکز شرکت برای مراجعه علاقه مندان آماده است (ماده 177 لایحه قانونی 1347).

خریداران ظرف مهلتی که در اعلامیه پذیره نویسی سهام جدید معین شده است و نباید از دو ماه کمتر باشد به بانک مراجعه و ورقه تعهد سهام را امضا کرده و مبلغی را که باید پرداخته شود تادیه و رسید دریافت خواهند کرد (ماده 178 لایحه قانونی 1347). پذیره نویسی سهام جدید به موجب ورقه تعهد خرید سهم صورت می گیرد که باید  متضمن نکاتی که در ماده ی179 لایحه قانونی ذکر شده است.

3. کافی نبودن پذیره نویسی برای افزایش سرمایه

مساله ای که در اینجا مطرح می شود این است که اگر مبلغی که پذیره نویسان تعهد کرده اند از مبلغی که شرکت برای افزایش سرمایه در نظر گرفته است کمتر باشد، افزایش سرمایه صحیح است یا باید باطل تلقی شود. فرض کنیم شرکتی می خواهد سرمایه اش را 50 میلیون ریال افزایش دهد ولی فقط 20 میلیون ریال آن پذیره نویسی می شود. آیا می توان گفت افزایش سرمایه تا میزان 20 میلیون ریال محقق شده است و باید معادل این مبلغ به پذیره نویسان سهام جدید اختصاص داده شود، یا اینکه باید افزایش سرمایه را غیر محقق تلقی نمود و مبالغ پرداخت شده در نزد بانک را به پذیره نویسان مسترد کرد؟

قانونگذار ایران برای فرض مزبور راه حل صریحی پیش بینی نکرده است اما از بند 3 ماده 183 لایحه قانونی 1347 می توان چنین استنتاج کرد که قانونگذار معتقد است تا پذیره نویسی افزایش سرمایه به طور کامل انجام نگیرد، افزایش سرمایه تحقق پیدا نخواهد کرد. در واقع به موجب ماده مذکور ثبت افزایش سرمایه شرکت های سهامی خاص نیاز به ارائه اسنادی دارد که باید به ضمیمه اظهارنامه به مرجع ثبت شرکت ها تسلیم شود.

یکی از این اسناد، اظهارنامه مشعر بر"فروش کلیه سهام جدید" است که در بند 3 ماده به آن اشاره شده است. چون شرکت سهامی عام خصوصیتی ندارد که در این مورد با شرکت سهامی خاص متفاوت باشد و علاوه بر این ،در مورد شرکت سهامی عام نیز اجازه فروش جزئی سهام داده نشده است، می توان گفت چه در مورد شرکت های سهامی خاص و چه در مورد شرکت سهامی عام هر گاه تمام سهام جدید پذیره نویسی نشده باشد، افزایش سرمایه کان لم یکن است.

در واقع اگر خوب در مقررات لایحه قانونی 1347 راجع به افزایش سرمایه دقت کنیم درمی یابیم که افزایش سرمایه نوعی تشکیل جزئی شرکت است و بنابراین همان طور که درباره تشکیل شرکت سهامی گفتیم که هر گاه سرمایه شرکت به طور کامل پذیره نویسی نشود شرکت تشکیل نشود، تشکیل جزئی شرکت تحقق پیدا نمی کند. ماده 188 لایحه قانونی 1347 نیز موئد این نظر است که مقرر می کند: "در موردی که افزایش سرمایه از طریق بالا بردن مبلغ اسمی سهام موجود صورت می گیرد، کلیه افزایش سرمایه باید نقداً پرداخت شود..."

4. نحوه تعهد سهام

پذیره نویس مکلف است هنگام تسلیم ورقه تعهد سهام به بانک، کل مبلغ تعهد شده را بپردازد (قسمت دوم ماده 188 لایحه قانونی 1347) این مبلغ عبارت است از مبلغ اسمی سهم و برحسب مورد مبلغ اضافه ارزش سهم.
تادیه مبلغ سهام ممکن است از طریق تسلیم وجه نقد صورت گیرد یا تبدیل مطالبات نقدی حال شده اشخاص از شرکت به سهام جدید یا تبدیل اوراق قرضه به سهام (بندهای 1،2 و 4 ماده 158 لایحه قانونی 1347).

در صورتی که مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام افزایش سرمایه شرکت را از طریق تبدیل مطالبات نقدی حال شده اشخاص از شرکت تصویب کرده باشد، سهام جدیدی که در نتیجه این گونه افزایش سرمایه صادر خواهد شد با امضای ورقه خرید سهم توسط طلبکارانی که مایل به پذیره نویسی سهام جدید باشند انجام می گیرد (ماده 185 لایحه قانونی 1347).

وجوهی که به حساب افزایش سرمایه تادیه می شود باید در حساب سپرده مخصوصی نگاهداری شود. تامین و توقیف انتقال وجوه مزبور به حساب های شرکت ممکن نیست، مگر پس از به ثبت رسیدن افزایش سرمایه شرکت (ماده 184 لایحه قانونی 1347).

5. ثبت افزایش سرمایه

پس از گذشتن مهلتی که برای پذیره نویسی معین شده است و در صورت تمدید بعد از انقضای مدت تمدید شده هیأت مدیره حداکثر تا یک ماه به تعهدات پذیره نویسان رسیدگی کرده و تعداد سهام هر یک از تعهد کنندگان را تعیین و اعلام و مراتب را جهت ثبت و آگهی به مرجع ثبت شرکت ها اطلاع خواهد داد. هر گاه پس از رسیدگی به اوراق پذیره نویسی مقدار سهام خریداری شده بیش از میزان افزایش سرمایه باشد هیأت مدیره مکلف است ضمن تعیین تعداد سهام هر خریدار دستور استرداد وجه سهام اضافه خریداری شده را به بانک مربوط بدهد (ماده 181 لایحه قانونی 1347).

هر گاه افزایش سرمایه شرکت تا نه ماه از تاریخ تسلیم طرح اعلامیه پذیره نویسی مذکور در ماده 174 به مرجع ثبت شرکت ها به ثبت نرسد، به درخواست هر یک از پذیره نویسان سهام جدید، مرجع ثبت شرکت که طرح اعلامیه پذیره نویسی به آن تسلیم  شده است گواهینامه ای حاکی از عدم ثبت افزایش سرمایه شرکت صادر و به بانکی که تعهد سهام و تادیه وجوه در آن به عمل آمده است ارسال می دارد تا اشخاصی که سهام جدید را پذیره نویسی کرده اند به بانک مراجعه و وجوه پرداختی خود را مسترد دارند؛ در این صورت هر گونه هزینه ای که برای افزایش سرمایه شرکت پرداخت یا تعهد شده باشد به عهده شرکت قرار می گیرد (ماده 182 لایحه قانونی 1347).

برای ثبت افزایش سرمایه شرکت های سهامی خاص فقط تسلیم اظهارنامه به ضمیمه مدارکی که در ماده 183 لایحه قانونی 1347 آمده است کافی خواهد بود. مدارک مزبور عبارتند از:

1. صورتجلسه مجمع عمومی فوق العاده مبنی بر تصویب افزایش سرمایه یا اجازه مجمع اخیر به هیات مدیره و در صورت اخیر صورتجلسه هیات مدیره که افزایش سرمایه را تصویب کرده است
2. نسخه ای از روزنامه ای که آگهی مذکور در ماده 169 این قانون برای دعوت صاحبان سهام قدیم برای پذیره نویسی با استفاده از حق تقدمشان در آن منتشر شده است
3. اظهارنامه مشعر بر فروش کلیه سهام جدید، یعنی پذیره نویسی آن و در صورتی که سهام جدید امتیازاتی داشته باشد باید شرح امتیازات و موجبات آن در اظهارنامه قید شود
4. صورتجلسه مجمع عمومی فوق العاده حاکی از ارزیابی آورده های غیر نقدی و تصویب آن ها، اگر تمام یا قسمتی از افزایش سرمایه به صورت غیر نقد باشد. اظهارنامه های موضوع ماده 183 باید به امضای تمام اعضای هیات مدیره رسیده باشد (تبصره ماده اخیر).

6. بررسی و ارزیابی آورده های غیر نقدی

همان طور که گفته شد، تادیه مبلغ اسمی سهام جدید به غیر نقد فقط در شرکت های سهامی خاص مجاز است (تبصره یک ماده 158 لایحه قانونی 1347).

با توجه به اطلاق تبصره یک ماده 158 و اینکه افزایش سرمایه شرکت به منزله تشکیل جزئی شرکت است همان قاعده ای که در مورد تشکیل سرمایه شرکت سهامی خاص در حین تشکیل آن اعمال می شود در مورد افزایش سرمایه این شرکت نیز صادق است. به عبارت دیگر همان طور که در تشکیل شرکت سهامی خاص ممکن است تمام سرمایه به صورت غیر نقد باشد (بند 2 ماده 20 لایحه قانونی 1347) تمام افزایش سرمایه نیز ممکن است با آورده غیر نقد محقق شود.

مانند زمانی که شرکت تشکیل می شود، هر گاه تمام یا قسمتی از افزایش سرمایه  به صورت غیر نقد باید تمام آن تادیه گردد.

به دلیل ضرورت رعایت تشریفات ارزیابی، در موردی که آورده غیر نقدی برای تادیه مبلغ سهام جدید وجود داشته باشد تشکیل دو مجمع عمومی فوق العاده ضروری است مجمع عمومی فوق العاده ای که باید افزایش سرمایه را تصویب کند و ومجمع عمومی فوق العاده ای که باید مانند مجمع عمومی موسس آورده غیر نقدی را به تصویب برساند.

7. اصلاح اساسنامه

به موجب ماده 163 لایحه قانونی 1347: "هیأت مدیره در هر حال مکلف است در هر نوبت پس از عملی ساختن افزایش سرمایه حداکثر ظرف یک ماه مراتب را ضمن اصلاح اساسنامه در قسمت مربوط به مقدار سرمایه ثبت شده شرکت به مرجع ثبت شرکت ها اعلام کند تا پس از ثبت جهت اطلاع عموم آگهی شود: قید عبارت "اصلاح اساسنامه" به جای "تغییر اساسنامه" بی دلیل نیست. در واقع، اصلاح اساسنامه به سبب تغییر اساسنامه ناشی از افزایش سرمایه است که منحصراً در صلاحیت مجمع عمومی فوق العاده شرکت است، نه هیات مدیره. آنچه هیات مدیره انجام می دهد اصلاح عبارت اساسنامه در قسمتی است که مبلغ سرمایه را نشان می دهد.